1.تهیه پوست

در روش سنتی تولید چرم ، بیشتر از پوست گاو استفاده می­‌شود ، زیرا در مرحله لش‌­زنی و سایر مراحل امکان صدمه دیدن پوست کمتر است و از سوی دیگر محصولات مرغوب­‌تری نیز حاصل می‌­شود.

2. شستشو

پوست­‌ها را ۳ تا ۶ روز در آب قرار می‌دهند تا نمک و حالت خشکی آن از بین برود. این نمک پس از جدا کردن پوست از لاشه به آن اضافه‌شده است.

3.موگیری یا عورام­‌کاری

در این مرحله پوست چرم را در خمره­‌های لعابی حاوی «محلول آهک» قرار می­‌دهند. بعد از ۴ تا ۶ روز محلول آهک بافت‌های پوست را از هم بازکرده و موهای آن را نرم می‌­کند . در ادامه پوست را از خمره بیرون آورده و آویزان می­‌کنند و با کارد ویژه‌ای آن را عورام‌ کاری می­‌کنند (موهای روی پوست رو جدا می‌کنند). در این مرحله به پوست‌ها «توله آهکی» نیز گفته می‌شود.

4.لش‌زنی چرم

پس از عورام‌ کاری، چرم که در این مرحله اصطلاحاً به آن «خام» گفته می‌شود را به خمره دیگری منتقل می‌­کنند و روی آن «آرد جو» می­‌پاشند. عمل تخمیر باعث می­‌شود پوست ورم ‌کرده و نسبت به مواد دباغی حساس شود. با این کار گوشت ­‌های اضافی روی خام شل شده و آهک‌هایی که قبلاً روی آن پاشیده­‌اند خنثی می‌شود. این فرایند که «آرد جو کردن» نامیده می‌­شود در زمستان ۲۰ روز و در تابستان ۱۵ روز طول می­‌کشد.
پس از طی شدن این زمان پوست‌ها را از خمره بیرون آورده و روی یک تیر که اصطلاحاً به آن «خارچوغ» گفته می‌شود، می‌گذارند. سپس گوشت‌های اضافی آن را جدا می‌کنند که به این عمل «داس کردن» می‌گویند، داس چاقویی‌ست که دارای دو دسته است. بعد از این مراحل دوباره خام را به مدت ۳ تا ۴ روز در خمره آرد جو می­‌گذارند تا پخته شود.

5.نمک پاشیدن بر روی چرم

در این مرحله پوست‌ها را ۳ تا ۴ روز در ظرفی عمیق (قدح) گذاشته و روی هر کدام نمک می­‌پاشند.

امروزه چارق دوزی و صنعت چارق ، کاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالتی تزیینی به خود گرفته است، به گونه‌ای که زنان و دختران شهری از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می‌کنند.
نخ ابریشمی رنگی، نخ گلابتون، مخمل، پاشنه‌های چوبی، نوار زیگزاگ، چرم گاو و… از جمله موادی است که در چاروق دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و گزن، سوزن، درفش، قلاب، چکش و مشته از ابزارهای چاروق دوزی است که مشابه ابزار کفاشی می‌باشد.
چاروق، از صنایع دستی معروف زنجان است.
قبل از ورورد کفش‌های پلاستیکی به زنجان، سه نوع کفش با عملکرد جداگانه در این شهر رایج بوده است.
کفش‌هایی از نوع چاروق و گیوه برای کارهای روزانه و کفش دوبندی که در مهمانی و مسافرت‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

چاروق هنوز هم میان اهالی زنجان طرفدار دارد و چاروق دوزی برای برخی از مردم یک شغل محسوب می‌شود.

طرز تهیه و دوخت چاروق:

1.  قبلاً یک ورق چرم بزرگ را به اندازه ای مختلف که مورد نظر است بریده و آنها را در ظرفی پر از آب خیس می کنند تا برای دوختن و قالب کشیدن نرمتر و آسانتر باشد.
2.  سپس هر یک از چرمهای خیس شده را از طول تا کرده و تقریبا از وسط کناره بوسیله درفش سوراخ می کنند تا هنگما دوختن اطراف چارق قرینه و یک اندازه باشد.
3.  پس از این مرحله از یک سوراخ کناره با نخهای تابیده (ارش) شروع بکوک زدن می کنند تا بسوراخ قرینه برسند بطوریکه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور کند. بعبارت دیگر پس از دوخته شدن از کف چارق، نمایان نبوده و دیده نمی شود. ثانیاً نخ را کمی می کشند تا اطراف چرم مثل سر یک کیسه یا لیفه قدری جمع شود و سپس برای صرفه جویی در مصرف چرم تکه کوچکی از چرم بشکل مربع به قسمت پاشنه دوخته می شود.
4.  پس از اینکه چرم با ین صورت درآمد آنرا به قالب چوبی می کشند و بعداً اطراف چرم یعنی قسمتهای کوک شده را با گاز چرم کش گرفته و محکم میکشند و با میخ بر روی اقلب چوبی محکم میکنند، چرم در این مرحله هنوز خیس است ولی وقتی به قالب کشیده شد و می ماند تا خشک شود و شکل اصلی را بخود بگیرد.
5.  پس از خشک شدن چرم فنر- گذاری پاشنه شروع شده و از قالب خارج می شود.
6.  پس از خارج شدن از قالب مقوای کف چاروق چسبانده می شود و زیگزال اطراف چاروق (یک یا دو ردیف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چارق به صورت آستر چسبانیده می شود.
7.  پس از این مرحله پاشنه نیز بوسیله میخ به قسمت چرمی محکم شده ولی قبلاً بدنه پاشنه چوبی با پارچه مخملی پوشیده می شود (بوسیله چسب می چسبانند)
8.  پس از کشیده شدن آستر مجددا چاروق نیمه تمام به قالب چوبی کشیده می شود و برای یافتن رویه آماده می گردد.
9. برای یافتن رویه قبلاً رشته نخی از نوک چاروق به قسمت کب قالبی چوبی بنام نخ شیرازه کشیده می شود که دو لایه است و درقسمت B سرنخهای شیرازه با میخ بر کعب قالب چوبی نشسته و محکم می شود.
10.  رویه چاروق را رشته نخهای بافته شده بصورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه بفواصل ۵/۱ تا ۲ میلیمتر تشکیل میدهد ولی در بافتن رویه از یک رنگ نخ استفاده نمی شود بلکه این رشته نخهای موازی که در چاروق های نمره بزرگ به ۲۸ تا ۳۰ ردیف موازی می رسد حداقل از چهار رنگ تشکیل می شود که بصورت چهار یا پنج ردیف متوالی ازیک رنگ را شامل می شود و هر یک از این رشته ها با قلاب یا بصورت زنجیره ای بافته می شود و یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ کشی می شود بدین ترتیب که یک سر نخ یا زنجیره به یک لبه چرم محکم شده و در وسط به نخ شیرازه محکم می گردد و با همان طول به لبه قرینه چرم متصل می ود.
11.  پس از تمام شدن رویه، اطراف نخ شیرازه بصورت قرینه سه ردیف قلاب دوزی می شود و به ترتیبی که جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود یک سانتیمتر می رسد و نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نمی شود. ردیف اول و دوم بوسیله نخ ابریشم و ردیف سوم یا کنارهای شیرازه بوسیله سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف بخود چرم محکم می شود.
12.  پس از پایان کار رویه و شیرازه، دهنه چاروق بنام پرده بند بافته می شود که آن هم عبارت از چهار ردیف نخ موازی است از جنس نخ تابیده (ارش) که در وسط به شیرازه محکم می شود و سپس روی این چهار ردیف توسط نخهای ابریشمی به رنگهای مختلف بافته می شود بنحوی که عرض پرده بند نیز به یک سانتیمتر می رسد.
13.  ردیف آخری زیگزال به محل اتصال مخمل توئی و کناره چرم دوخته می شود.
14.  آخرین مرحله ساختن گل های رویه چاروق است. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شکل اسیت که باصطلاح محلی (قوتاژلاGottaz) نامیده میشود یک گل در نوک پنجه و گل دبگر در محل تلاقی شیرازه و پرده بند تعبیه می شود

در زنجان تمرکز کفاشان در دو بازار بالا و پایین و اختصاص یافتن راسته های گوناگون به این فن حکایت از رونق آن را در ادوار گذشته دارد. همچنین وجود محله بزرگ دباغها در شهر، این فکر را قوت بخشیده است.

به علت ورود کفشهای کارخانه ای و علل دیگر، کفاشی بومی از رونق افتاد و اساتید آن به چاروق دوزی روی آوردند.

چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و به اشکال مختلف تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن در قدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین برای معنی چاروق چنین نوشته شده است “چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده می شود. پا تا به، پالیک.” در زیر این شرح چاپ شده است. به هر تقدیر هم اکنون چارق های زیبا از شهرت خاص و عام برخوردار است.

این چاروقها مشخصا زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد، چاروقها از دو قسمت کف و رو تشکیل شده است کف آن از چرم ظریف و رویه آن از نخهای نازک رنگی و گاهی از ابریشم و در طرحها و گونه های فراوان ساخته و بافته می شود، چنانچه مصنوعات آن باب طبع ایرانی و خارجی است و مناسبترین سوغات شهر محسوب می شود.

در اصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را (چارخ) تلفظ می کنند. چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون در زنجان به صورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می شود چاروق در گذشته نوعی کفش و پاپاوش بوده که از چرم ساخته می شده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده می کرده اند و اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه هایی که به ساق پا می پیچیده اند.

در سالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته می شد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغ های زنجان با دست عمل می آوردند و کارخانه ای نبود. این نوع چاروق بدون تسمه و بند بوده است. با نوک عقابی برگشته و در آن هنگام که بازار کفاشان زنجان رونقی داشت و کفش ماشینی در کار کفش دوزی و کفاشی وقفه ایجاد نکرد. یعنی تا ۲۰ سال پیش، ازاین نوع چاروق ساخته می شد ولی امروز به طور کلی متروک شده و دیگر کسی از آن نوع چاروق درست نمی کند.

چاروق ظریف که مورد نظر و موضوع بحث ماست فرم و شکل خاصی دارد با مواد اولیه ویژه ای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته می شود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که به صورت نعلین و پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگهای مختلف از نخهای ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می شود.

شهر زنجان یکی از مراکز چاروق دوزی ایران است و چاروق های تولیدی آن از تنوع خاصی برخوردارند.

امروزه چاروق، کاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالتی تزیینی به خود گرفته است، به گونه‌ای که زنان و دختران شهری از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می‌کنند.

مردعلی حیدری و بزرگ ترین چارق دوزی جهان

چاروق هنوز هم میان اهالی زنجان طرفدار دارد و چاروق دوزی برای برخی از مردم یک شغل محسوب می‌شود. “مردعلی حیدری” متولد 1335 یکی از قدیمی ترین چاروق دوزان زنجان است که مدت 40 سال است برای مردم زنجان پاپوش می‌دوزد. چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می‌شود، به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزیینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق‌های قدیمی متفاوت است.