کاشی
از میان آثار مادی و معنوی گذشته بشر، هیچ یک به اندازه سفال، آثار معماری و تزیینات وابسته به آن نتوانسته منعکس کننده اندیشه‌‌ها و خلاقیت‌های ذهنی انسان به طور مستمر در طی ادوار مختلف باشد. عمده ترین تولیدات سفالی در تزیینات معماری انواع کاشی و آجر است. این هنر در ایران سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و قدمت آن به دوران پیش از اسلام می‌رسد در این میان می‌توان آجرهای کاخ هخامنشیان در شوش را نخستین کاشی‌های لعابدار ایران دانست. در دوران اسلامی به دلیل افزایش ساخت بناهای مذهبی به دو هدف ارتقا یافت، یکی بخاطر استحکام و دیگری تزیین بنا، و این امر تزئینات معماری را به بالاترین درجه از رشد و تعالی خود رساند.
در لغت نامه دهخدا گفته شده کاشی نوعی از خشت تُنُک است که نقاشی کنند و چنان که شبیه به چینی شود. کاشی سازی محصول تکامل یافته‌ی هنر سفال‌سازی است و شکل گرفتن آن از نظر اصول و ضوابط فنی و نحوه ساخت و پرداخت و رنگ آمیزی و نقوش از نمونه‌های تکامل یافته نقوش گذشته است. طرح و نقوش روی آن ها در هر دوره‌ای متأثر از هنر نگارگری زمان خود و جهان بینی و آگاهی هنرمندان از علوم مختلف بوده است. بدنه کاشی در دو نوع جسمی( ترکیب آسیاب سنگ چخماق، سیلیس، گل سرشوی) و بدنه رسی است. در ایران استفاده از بدنه‌های رسی بیشتر رواج دارد.
این هنر فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته تا اینکه در طول دوره حکومت‌های ایلخانی ، تیموری و صفوی به اوج رونق و شکوفایی خود رسید.
روش کار ساخت
روش کار کاشی‌سازی در کل به این صورت بوده که ابتدا گل رس مربوط به سفال کاشی تهیه و شکل داده شده و در کوره‌های سنتی پخته می‌شود. سپس طرح را به صورت نقطه‌چین با سوزن بر روی کاغذ آماده کرده و توسط گرده ذغال بر روی سطح کاشی انداخته و با استفاده از ترکیب رنگ‌های پیگمنت و پودر لعاب‌های سنتی بر روی سطح کاشی را نقاشی کرده و سپس با درجه حرارت ۱۰۶۰ درجه سانتی‌گرد در کوره پخته می‌شود. ( اگر از کاشی جسمی استفاده شود همه عملیات چون طراحی و کنده‌کاری در یک مرحله انجام می شود اما در نوع گلی باید خشت ابتدا خام پز شود).
انواع کاشی در دوران اسلامی
کاشی معرق
در دوره سلجوقیان (قرن ۶ هجری) این کاشی بسیار رایج شد. معرق‌کاری عبارت است از کنار هم قراردادن قطعات کوچک و ظریف کاشی در رنگ و اشکال مختلف که بر روی سطح نصب می‌شوند که کاری بسیار پر زحمت و با ظرافت است.
کاشی زیررنگی
از کاشی زیررنگی بیشتر در کتیبه‌ها، ترک‌ها، سرپایه‌ها و بغل‌کش محرابی استفاده می‌شود. نقش این کاشی‌ها به صورت برجسته درمی‌آید که قبل از کوره رفتن نقوش را نقر می‌کنند.
کاشی زرین فام
کاشی زرین فام از اوایل قرن ۷ در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفت. لعاب زرین فام از ترکیبات نقره و مس ساخته می‌شود. زمانی که عملیات احیا در کوره در دمای ۸۵۰ تا ۹۰۰ درجه صورت می‌گیرد این ترکیبات به دلیل نبود اکسیژن کافی در فضای کوره به شکل لایه فلزی نازکی در لعاب رسوب می‌کند. این لایه انعکاس های رنگارنگی در سطح کاشی ایجاد می نماید. عواملی چون انتخاب لعاب مناسب، ترکیب پیگمنت ها، شناسایی درجه حرارت آتش دهی و کیفیت و برنامه احیا در ایجاد یک زرین فام خوب موثرند.
کاشی تک رنگ
تنها یک رنگ روی سطح کاشی می‌نشیند مانند رنگ فیروزه‌ای یا لاجوردی. معمولا این کاشی ها در سطوح ازاره ها و کف بناها و یا به صورت معرق کنار هم قرار می‌گیرند.
کاشی هفت رنگ یا مینایی
واژه هفت رنگ اولین بار در حدود ۷۰۰ ه.ق شخصی به نام ابوالقاسم در تبریز استفاده کرد. کاشی هفت رنگ به این منظور نیست که همیشه هفت رنگ بر روی یک قطعه کاشی به کار رفته باشد.
می‌تواند رنگ بیشتر و یا کمتر باشد. در نوع هفت رنگ آن حتما زمینه کار لعاب داده شده و مراحل روی سطح صیقلی انجام می‌شود. روش ساخت این کاشی در ابتدا طرح سوزن سوزن شده را توسط گرده زغال روی سطح کاشی منتقل می‌کنند. سپس با ماده‌ای به نام مغن با قلموی نازک خطوط محیطی طرح را قلمگیری می‌کنند. این ماده سبب می‌شود تا لعاب‌های مختلف در هنگام پخت با هم مخلوط نشوند. از این نوع کاشی به دلیل اجرای نقوش بسیار ظریف و نصب راحت و اهمیت بناهای مذهبی و غیرمذهبی در دوره تیموری و صفوی بسیار استفاده شد.
کاشی برجسته
در این ابتدا قالب‌های چوبی یا گچی به اضلاع متفاوت می سازند. جنس این کاشی یا جسمی است یا گلی. مراحل اجرا بدین صورت است که ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ به سطح خشت‌های خام منتقل و سپس با وسایل نوک تیز هر مقداری بخواهند سطح نقوش را برجسته می‌کنند. رواج این کاشی اواخر سلجوقی در شهرهای تخت سلیمان، ساوه و کاشان تولید می‌شد.
کاشی معقلی
از تلفیق کاشی‌های الوان و آجر با همدیگر به صورت قطعات کوچک مربع در شکلهای هندسی کاشی معقلی حاصل می‌شود. از این نوع کاشی بیشتر در حاشیه بندی، نوشتن کتیبه ها و اسما استفاده می‌شود.
کاشی معقلی-مسجد جامع اصفهان
کاشی نره
در پوشش گنبدها اغلب از کاشی نره‌ای استفاده می‌شد. تفاوت کاشی معمولی با کاشی نره‌ای در ضخامت آن است. ضخامت کاشی معمولی ۵/۱ تا ۲ سانتیمتر است در صورتی که کاشی نره‌ای ۴ تا ۵ سانتیمتر و گاه بیشتر است که مقاومت بیشتری در برابر آب و هوا دارند.
کاشی مشبک
در میان آثار معماری ادوار گذشته در و پنجره پرده‌ای یا شباکی از سفال یا کاشی استفاده می‌شد. این گونه شبکه‌های سفالی علاوه بر جنبه تزیینی، حفاظتی و تهویه هوا به خاطر آفتاب، باد و طوفان و گرد و غبار و عقاید خاص در نظر گرفته شده است.
کاشی مشبک-مسجد شیخ لطف الله
هنر کاشی سازی ایران با قدمت بسیار طولانی، امروزه با تنوع و خلاقیت هنرمندان بسیار مورد توجه مردم واقع شده است. با توجه به اینکه مواد اولیه ساخت کاشی ساده است و در بسیاری از مناطق به راحتی یافت می‌شود ولی آنچه باعث می‌شود کاشی یک اثر هنری ماندگار شود گذر موفقیت آمیزش از مراحل مختلف و تا حدودی پیچیده هنر کاشی سازی است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.